Virus COVID-19 có nguồn gốc từ đâu? Cơ chế lây bệnh như thế nào? Thời gian ủ bệnh bao lâu, trong thời gian đó có thể lây cho người khác không… Tất cả những câu hỏi trên sẽ được giải đáp đầy đủ qua bài viết dưới đây.
[toc]
Virus nào gây bệnh Covid-19?
Tác nhân gây bệnh Covid-19 là một chủng virus Corona. Chủng virus gây bệnh Covid-19 khác hẳn với các chủng virus Corona đã biết trước đó nên đã được đặt tên là “virus Corona mới” (Novel Coronavirus – viết tắt là nCoV). Trong danh pháp khoa học, tên chủng virus mới còn có thêm thông tin về năm phát hiện, do vậy tên đầy đủ của chủng virus Corona mới này là “2019 Novel Coronavirus” viết tắt hay ký hiệu là “2019-nCoV”. Ngoài ra, chủng virus này còn được một số phòng thí nghiệm khác gọi là SARS-CoV-2 với ý nghĩa là chủng virus Corona thứ hai gây bệnh có biểu hiện là hội chứng viêm đường hô hấp cấp nặng (SARS). Trên phương diện virus học, virus gây bệnh Covid-19 chính là chủng virus Corona mới có các ký hiệu là “2019-nCoV” hoặc “nCoV” hoặc “SARS-CoV-2”.
Từ ngày 11-2-2020, sau khi WHO chính thức gọi tên bệnh là Covid-19, các phương tiện truyền thông và giới khoa học nhiều nơi trên thế giới cũng có xu hướng gọi tên “virus gây bệnh Covid-19” là “virus Covid-19”. Tài liệu này cũng thống nhất dùng thuật ngữ “virus Covid-19”. Trong một vài ngữ cảnh “nhiễm Covid-19” cũng được hiểu là nhiễm virus gây bệnh Covid-19.
Virus Covid-19 có nguồn gốc từ đâu?
Tên gọi Corona bắt nguồn từ đặc điểm nhận dạng virus khi nhìn dưới kính hiển vi điện tử, chúng có các gai nhô ra ở mặt ngoài trông như hình chiếc vương miện.
Corona là một họ virus lớn thường thấy lưu hành và gây bệnh ở động vật. Sau khi dịch viêm đường hô hấp cấp nặng (SARS) xuất hiện ở người vào năm 2002 – 2003, các nhà khoa học xác định được virus Corona gây bệnh SARS (ký hiệu là SARS-CoV) có nguồn gốc từ cầy hương lây sang người. Đến dịch viêm đường hô hấp Trung Đông (MERS) xuất hiện ở người vào năm 2012, các nhà khoa học lại xác định được virus Corona gây bệnh MERS (ký hiệu là MERS-CoV) cũng có nguồn gốc từ động vật (lạc đà).
Nhiều giả thiết cho rằng covid-19 có nguồn gốc từ dơi, vì bộ gen của virus chứa nhiều thành phần rất giống virus corona từ dơi. Một báo cáo phân tích khác cho kết quả bộ gen của covid-19 giống bộ gen của corona virus từ tê tê. Cho đến nay, chưa có bằng chứng khoa học nào xác minh nguồn gốc của covid-19. Nhưng nhiều giả thiết vẫn ủng hộ nguồn gốc từ dơi.
Cơ chế lây bệnh của covid-19?
Kích thước của covid-19 thuộc loại kích thước lớn trong nhóm virus, đường kính khoảng 165 nanômét (một nanômét bằng một phần tỉ mét). Đường lây lan của covid-19 là qua những giọt bắn khi người bệnh ho hoặc khi hắt hơi. Virus chỉ có thể lây lan qua những giọt bắn có kích thước trung bình hoặc lớn, không thể nằm trong những giọt bắn có kích thước nhỏ. Nếu virus nằm trong những giọt bắn có kích thước nhỏ thì những giọt bắn này khi bay ra nó sẽ bốc hơi ngay, virus sẽ nằm ngoài không khí và sẽ bị thổi đi những nơi khác xa hơn. Với những giọt bắn kích thước lớn hay vừa thì chỉ bay được ở trong vòng bán kính 1-2m, nghĩa là xung quanh người bệnh bán kính 1-2m có thể lây.
Covid-19 khác với virus cúm, vì virus cúm có kích thước nhỏ, chỉ khoảng 60-65 nanômét. Với kích thước này virus cúm có thể lây qua đường không khí, vì nó nằm trong những giọt bắn nhỏ.
Ngoài ra, con đường lây lan của covid-19 có thể đi xa hơn do những giọt bắn rơi trên những vật như mặt bàn, chén dĩa, tay cầm cửa, tay cầu thang… Vì những lý do đó, người khác có thể chạm vào và bị lây nhiễm.
Nếu xét về mặt khoa học thì chúng ta thấy cơ chế lây lan của covid-19 rất rõ ràng. Nó cũng giống như cơ thế lây lan của con virus SARS.
Thời gian ủ bệnh covid-19 có thể lây sang người khác không?
Thông thường, những bệnh gây ra do virus hô hấp, có thời gian ủ bệnh ngắn nhất là 2 ngày, dài nhất là 5 ngày. Thường những bệnh này sẽ lây khi bệnh nhân bắt đầu khởi phát bệnh. Thời gian ủ bệnh thì ít lây được cho người khác.
Riêng đối với covid-19 thì có nhiều công trình nghiên cứu dịch tễ ghi nhận rằng thời gian ủ bệnh có thể lên đến 14 ngày, nhưng thông thường chỉ khoảng 7 ngày. Và trong thời gian ủ bệnh thì người ta nhận thấy rằng virus covid-19 vẫn có thể lây được. Đây là điều đặc biệt của virus covid 19, khác với những virus cúm khác.
Hiện nay, bằng chứng khoa học dựa trên các nghiên cứu dịch tễ cho thấy thời gian ủ bệnh xa nhất là 14 ngày. Và trong thời gian 14 ngày đó vẫn có thể lây được.
Dấu hiệu nào nghi ngờ nhiễm covid-19?
Dấu hiệu thông thường nhất của viêm phổi do COVID-19 gây ra là ho (thường là ho rất nhiều), sốt, đau nhức, có thể có tiêu chảy, những trường hợp nặng hơn có thể là khó thở và đau ngực.
Tuy nhiên các dấu chứng này cũng có thể xuất hiện trên các bệnh viêm phổi gây ra do các tác nhân virus khác hay thậm chí các tác nhân vi khuẩn. Chính vì vậy nếu chỉ dựa vào các triệu chứng lâm sàng để xác định một người bị viêm phổi do COVID-19 là không được.
Viêm phổi chỉ có thể xác định là do COVID-19 một khi kết quả xét nghiệm các mẫu quệt họng, hay quệt mũi sau, hay đàm hay máu trong giai đoạn cấp tìm thấy được SAR-CoV 2 bằng xét nghiệm real-time PCR tiêu chuẩn.
Covid-19 đã có thuốc điều trị chưa?
Đến thời điểm hiện nay thì thuốc điều trị và vắc xin cho covid-19 vẫn chưa có. Thật ra trong đa số các trường hợp bị viêm phổi cấp do covid-19, bệnh nhân thường tự khỏi, không cần thiết phải điều trị. Một số trường hợp chỉ cần điều trị hỗ trợ, ví dụ như nếu khó thở thì bác sĩ cho thở oxy thêm, nếu rối loạn nước điện giải thì bác sĩ bù đắp nước điện giải, nếu như dinh dưỡng kém thì sẽ được điều chỉnh bằng vấn đề dinh dưỡng. Thường thường người bệnh khỏi trong vòng từ 7 đến 9 ngày. Khỏi bệnh được định nghĩa là hết triệu chứng, và sau 2 ngày liên tiếp xét nghiệm mẫu đàm không tìm nucleic acid từ virus nữa, có nghĩa là khỏi bệnh.
Riêng những người lớn tuổi, người có bệnh nền thì có thể trở thành những trường hợp nặng. Trong những trường hợp này thì thuốc điều trị là cần thiết để hỗ trợ cho bệnh nhân. Có nhiều nghiên cứu đang được tiến hành để tìm thêm thuốc điều trị.
Cũng đang có nghiên cứu thử nghiệm lâm sàng dùng Remdesivir, một đồng dạng của nucleotide với cơ chế làm cho virus không thể tổng hợp được RNA của chúng. Chloroquine cũng được chú ý do cơ chế ngăn virus dịch mã RNA để tổng hợp các protein của chúng. Tuy nhiên tất cả chỉ còn trong vòng nghiên cứu và cho đến hiện nay chưa có thuốc nào được FDA chấp thuận.
Như vậy thì điều trị viêm phổi COVID-19 chỉ dựa trên nguyên tắc: (1) Điều trị hỗ trợ cho bệnh nhân như thở oxy nếu khó thở, bù đắp điện giải nếu có rối loạn, bổ sung dinh dưỡng nếu cần thiết… (2) Theo dõi phát hiện bội nhiễm vi khuẩn để điều trị kháng sinh kịp thời. Trong đa số các trường hợp thì chỉ cần hai giải pháp trên là đủ.
Có bắt buộc phải có triệu chứng mới được đi xét nghiệm covid-19 không?
Có 3 đơn vị được phép công bố về kết quả xét nghiệm covid-19 là Viện Pasteur TP HCM, Viện Pasteur Nha Trang, Viện Vệ sinh dịch tễ Trung Ương.
Nếu ai cũng đến 3 nơi đó và yêu cầu xét nghiệm thì sẽ không đủ phương tiện để đáp ứng hết tất cả mọi người. Vì vậy bạn cần phải có triệu chứng viêm phổi và có yếu tố dịch tễ như đã từng du lịch hay đến địa phương bị dịch, hay tiếp xúc bệnh nhân bị bệnh, hay đi máy bay ngồi trong khoảng 2 ghế xung quanh người bệnh…. không phải ai sốt ho cũng đều bị nhiễm covid-19 hết. Nếu chúng ta không có dịch ngoài cộng đồng thì tỉ lệ một người sốt ho vì covid-19 không nhiều, rất là hiếm. Vì vậy tự động mà đến yêu cầu xét nghiệm là không được.
Muốn được đi xét nghiệm thì cần được cơ quan y tế khám và thấy có những yếu tố nghi ngờ. Cơ quan y tế cũng không được quyền lấy mẫu gửi đi xét nghiệm. Người ta phải chuyển bệnh nhân lên tuyến được chỉ định, dùng để khám trường hợp nghi ngờ. Từ tuyến đó bác sĩ mới được quyền lấy mẫu gửi xét nghiệm và gửi lên viện Pasteur. Ngay cả bác sĩ cũng không được quyền lấy mẫu gửi đi.
Sở thích ăn động vật hoang dã nào ở Việt Nam có nguy cơ trở thành nguồn gây bệnh?
Thói quen ăn động vật hoang dã hình thành vào những giai đoạn đói kém, buộc người ta phải ăn. Sau đó người ta ăn thấy ngon thì thói quen này tiếp tục được duy trì. Ở Việt Nam mình cũng có thói quen tương tự, cũng ăn nhiều động vật hoang dã như cầy hương, tê tê, nhím, dơi… Nên chúng ta hoàn toàn có thể bị nhiễm virus từ động vật hoang dã chuyển qua. Ngoài ra, không chỉ động vật hoang dã, nhiều kiểu ăn cũng có nguy cơ nhiễm bệnh cao như tiết canh heo, tiết canh vịt… Ăn tiết canh heo dễ bệnh liên cầu lợn, tiết canh vịt có thể bị H5N1.
Những đối tượng dễ mắc là ai? Làm sao để tăng sức đề kháng?
Hiện nay chưa có miễn dịch đặc hiệu để chống lại COVID 19. Vì vậy ai cũng có thể là người có nguy cơ mắc bệnh. Ví dụ chúng ta bị lây nhiễm từ những giọt bắn, hoặc tay chúng ta tiếp xúc và đưa vào miệng. Không phải là đối tượng nào có nguy cơ hơn đối tượng nào, bởi vì kháng thể chưa có.
Tuy nhiên, có những người có nguy cơ mắc bệnh nhưng có dự hậu nặng hơn. Ví dụ những người già trên 65 tuổi. Những người già có bệnh nền như tim mạch, tiểu đường, hô hấp, hệ miễn dịch đang có vấn đề thiếu hoàn chỉnh như phụ nữ mang thai, trẻ em… Tất cả những đối tượng này có nguy cơ khi mắc bệnh thì dự hậu bệnh sẽ nặng hơn.
Nếu phụ nữ mang thai về mặt nguy cơ mắc bệnh sẽ như người khác, nhưng để mắc bệnh rồi thì dự hậu sẽ nặng hơn nhiều hơn người khác.
Nếu thai phụ bị nhiễm covid 19 thì có lây sang con không?
Tại Vũ Hán, có nhiều phụ nữ mang thai đã lớn, người ta thấy đứa bé sinh ra đời không bị nhiễm. Có nghĩa là khi thai đã lớn, dù người mẹ nhiễm bệnh nhưng con virus nó không đi qua nhau mà vào được thai nhi.
Nhưng chưa có những nghiên cứu trên những phụ nữ trong 3 tháng đầu. Phụ nữ trong 3 tháng đầu nếu bị nhiễm virus thì nguy cơ virus đi vào thai nhi là rất cao. Ví dụ như bệnh rubela chẳng hạn, phụ nữ 3 tháng đầu bị bệnh này thì thai sẽ bị ảnh hưởng. Tuy nhiên đây chỉ là suy đoán, hiện giờ chưa có nghiên cứu nào chứng minh cho điều này.
Khẩu trang y tế có được tái sử dụng không?
Chúng ta mang khẩu trang nhằm mục đích ngăn giọt bắn từ người bị bệnh bên cạnh khi người đó ho hoặc sổ mũi. Chính vì vậy chúng ta có thể ngừa được cách lây nhiễm này bằng một khẩu trang che mũi và miệng là đủ. Khẩu trang nào cũng được, y tế cũng được, N95 hay 3M cũng được, khẩu trang vải nhiều lớp cũng được, thậm chí khẩu trang giấy nhiều lớp tự làm cũng được. Cái chính là ngăn giọt bắn của người đối diện hay đi trước ho, hắt hơi, khạc nhổ bám vào.
Ngoài ra, đeo khẩu trang còn có một ý nghĩa quan trọng hơn, đó là tránh cho chúng ta nếu chẳng may mắc bệnh rồi ho, hắt hơi làm văng giọt bắn vào người khác.
Đeo khẩu trang chống dịch thì khẩu trang đó không được dùng lại, và trong khi đeo cũng như khi tháo khẩu trang chúng ta không được cho tay mình chạm mặt trước của khẩu trang. Nếu thực hiện đúng như vậy thì mỗi ngày chúng ta phải dùng ít nhất 3 khẩu trang. Vì vậy, nếu thật sự có dịch đang xảy ra trong cộng đồng thì chúng ta nên hạn chế ra ngoài hay đến nơi công cộng. Nếu phải ra ngoài thì phải dùng khẩu trang cho đúng.
Rửa tay như thế nào là đúng?
Một giải pháp rất quan trọng ngừa lây lan đó là phải rửa tay thường xuyên vì tay là một nguồn lây quan trọng nhất làm lây lan dịch bệnh.
Tay bị nhiễm do ho hay hắt hơi bụm miệng sẽ lây vào các vật liệu mà người bệnh cầm nắm như nắm cửa, như tay cầu thang, như nút bấm thang máy, bắt tay thân thiết, ly chén đũa dùng hàng ngày trong nhà, bệnh viện hay nhà hàng,khách sạn… và từ đó lại lây cho người khác vì họ sẽ chạm tay vào các nơi này… rồi vô tình đưa lên miệng qua bụm miệng, qua ăn uống…
Chính vì vậy mà biện pháp rửa tay thường xuyên sau khi đi ra bên ngoài, đến các nơi công cộng… là rất cần thiết để tránh lây nhiễm mà chúng ta phải để ý và thực hiện triệt để khi có dịch xảy ra. Coronavirus rất dễ bị giết chết bởi cồn 70%, cồn pha thêm isopropanol, hay thêm chlorhexidine đều giết được coronavirus. Kể cả rửa tay bằng xà phòng và nước sạch là cũng đủ để ngăn chận đường lây này.
Theo phỏng vấn từ TS. BS Phạm Hùng Vân
